Recensie: God bewijzen

Theoloog Stefan Paas en filosoof Rik Peels hebben de handen ineen geslagen om een boek te schrijven waarin ze de verschillende bewijzen en argumenten voor en tegen het bestaan van god op een rijtje zetten. De titel is ‘God bewijzen: argumenten voor en tegen geloven.’ Ze richten zich daarbij op een breed publiek.

Paas en Peels zijn erin geslaagd om hun boek te schrijven als een lopend betoog met kop en staart, in plaats van een repetitieve opsomming van het ene argument na het andere. Vooral in de eerste twee (van vijf) hoofdstukken komt dit naar voren.

De bewijslast

In het eerste hoofdstuk betogen de auteurs dat de bewijslast in het debat over het bestaan van god bij de atheïst ligt. Geloven in god is namelijk natuurlijk, gezond en nuttig. Het is natuurlijk, omdat geloven in onzichtbare personen evolutionair ingebakken zit. Dit argument komen we veelal tegen aan de andere kant van het debat, bijvoorbeeld in De gelovige geest van Michiel van Elk. Maar volgens Paas en Peels laat dit niet zien dat god niet bestaat, maar juist dat geloven heel natuurlijk is. Het is daarom ook logisch dat ouders deze natuurlijke aanleg tijdens de opvoeding verder stimuleren, net zoals ze dat ook doen bij de natuurlijke aanleg voor taal.

Geloven in god is ook gezond. Uit onderzoeken blijkt namelijk dat gelovigen gelukkiger en gezonder zijn dan ongelovigen. Bovendien is religie goed voor de maatschappij, waarbij de auteurs bijvoorbeeld verwijzen naar studies die laten zien dat kerkleden meer geld doneren aan goede doelen. Als geloven natuurlijk, gezond en nuttig is, waarom zou je dan niet geloven? De atheïst wordt dan ook vergeleken met een stofzuigerverkoper die je een nieuw model aan wil smeren terwijl jouw oude eigenlijk prima voldoet en er niks mis mee is.

Dit sluit naadloos aan op het tweede hoofdstuk dat als hoofdstelling verdedigt dat het prima is om te geloven zonder daar goede argumenten voor te hebben.

[A]l is het altijd mogelijk de specifieke overtuigingen of handelingen van [een gelovige] te bekritiseren, dat ligt anders met [het] godsgeloof. (p. 67)

Dit hoofdstuk volgt het werk van de Amerikaanse filosoof Alvin Plantinga en zijn reformed epistemology. In zijn spoor maken Paas en Peels een onderscheid tussen basale en niet-basale overtuigingen. Sommige basale overtuigingen hoef je geen argumenten voor te hebben, denk aan dingen die je waarneemt of die je je herinnert. Net als Plantinga scharen zij het geloof in het bestaan van god ook onder deze basale overtuigingen. De enige reden om niet in god te geloven is als er goede argumenten zouden zijn dat god niet bestaat.

De argumenten

In hoofdstuk 3 komen we dus aan bij alle argumenten tegen het bestaan van god. Van (volgens Paas en Peels) borreltafelargumenten als “als je in Jakarta was geboren, was je moslim geweest” tot projectieargumenten tot hypothese-argumenten als “God zou wel meer bewijs geven” en “God zou nooit zoveel lijden toelaten”. Ieder argument wordt weergegeven, gewogen en uiteindelijk te licht bevonden.

Hoofdstuk 4 betoogt vervolgens dat een leven zonder god problemen oplevert met de moraal. Hier wordt materiaal gebruikt dat normaliter wordt ingezet als een godsbewijs vanuit het bestaan van de moraal. Het enige verschil is dat Paas en Peels zich concentreren op de problemen van een atheïstische moraal en niet ingaan op de (on)mogelijkheden van een door god ingegeven moraal.

In het laatste hoofdstuk wordt alsnog een zestal argumenten gegeven voor het bestaan van god, zoals het kalam-kosmologische argument, argumenten op basis van bewustzijn of godservaringen en uiteraard ook het altijd fascinerende ontologische godsbewijs. Natuurlijk, ze zijn niet nodig volgens onze auteurs, maar voor twijfelaars kunnen ze alsnog nuttig zijn. Bovendien benadrukken Paas en Peels dat de argumenten op zichzelf misschien niet doorslaggevend zijn, maar als cumulatief moeten worden beschouwd en gezamenlijk wel degelijk laten zien dat het bestaan van god zeer waarschijnlijk is.

The good


De ordening van de argumenten zorgt er voor dat het een logisch lopend verhaal wordt. Daar komt bij dat Paas en Peels uitblinken in helder taalgebruik en de soms best technische argumenten beknopt en toch duidelijk weergeven. Zeker met het werk van de berucht moeilijk te begrijpen Plantinga is dat heel knap. Kortom, het leest als een trein.

Bovendien is hun overzicht van de literatuur heel compleet voor zover uw recensent van dienst dat kan beoordelen. Daarmee is het naast een persoonlijk betoog van de auteurs ook een naslagwerk van welke argumenten er ook al weer waren en hoe die in elkaar zitten. In het Nederlands was dat nog niet voorhanden en alleen daarom is het al een geslaagd boek te noemen.

Of de beoordeling van alle argumenten door de auteurs, vooral in de hoofdstukken 3 tot 5, ook overtuigt zal ik aan de lezer laten. Bij de grote lijn van het betoog zijn echter wel wat kanttekeningen te maken.


The bad

Paas en Peels maken voortdurend onderscheid tussen het bestaan van god an sich en specifieke religies met alle bijbehorende dogma’s. Hun boek gaat eigenlijk alleen over het eerste. Dat ze beide christen zijn, betekent niet dat ze ook specifiek christelijke dogma’s verdedigen. Die vallen buiten de scope van het boek.

Toch zien we de reikwijdte nogal eens verschuiven. In het eerste hoofdstuk waar ze betogen dat geloof in god natuurlijk, gezond en nuttig is valt dat het meest op. Voor natuurlijk beroepen ze zich op psychologische mechanismes die net zo goed over geesten en spoken kunnen gaan, terwijl bij gezond en nuttig de argumenten juist specifiek ingaan op kerkelijke mensen. Ook in het derde hoofdstuk wordt er bij een aantal argumenten gezegd dat ze alleen relevant zijn voor bepaalde godsbeelden, maar niet voor het bestaan van god op zichzelf, bijvoorbeeld als het gaat om wonderen:

We concluderen dat er ook bij geloof in wonderen genoeg reden is om stevig te ‘snoeien’. Heel wat wonderverhalen zijn aantoonbaar onwaar. Ze zijn gebaseerd op misleiding, goedgelovigheid, urban legends, verkeerde diagnoses, placebo-effecten of autosuggestie. Maar ook bij geloof in wonderen is er geen reden om de boom om te hakken. (p. 172)

Een ander probleem met het boek is de doelgroep die de auteurs voor ogen hebben. Zelf zeggen ze vooral twijfelaars op het oog te hebben. “Overtuigde gelovigen hebben geen argumenten nodig om te geloven. […] Overtuigde atheïsten twijfelen ook niet aan hun opvattingen.” (p. 19) Volgens een interview in het RD hebben ze zelfs specifiek een seculier publiek op het oog. Het boek zelf geeft echter een ander beeld. Het terugkerende frame van de atheïst als opdringerige stofzuigerverkoper laat de lezer zich constant identificeren met de gelovige. Ook de hoofdlijn van het betoog – dat je kan geloven zonder daar argumenten voor nodig te hebben – is vooral een verhaal voor mensen die al gelovig zijn.

Helpt het boek dan om aan ongelovigen duidelijk te maken waarom sommige mensen rationeel gezien prima gelovig kunnen zijn en blijven? Nou ja, ook daarvoor zijn er een aantal problemen, wat ons brengt bij…

The ugly

De achterflap stelt dat Paas en Peels “de argumenten voor en tegen Godsgeloof op een rij [zetten]. Ze doen dat op een milde manier, zonder polemiek of bekeringsijver”. (Dat laatste is opvallend voor Paas die actief is op het gebied van missiologie.) Ook op de tweede bladzijde van de inleiding stellen de auteurs:

In dit boek proberen we het ontwrichte gesprek over religie een nieuwe impuls te geven. Dat doen we door nuchter en rationeel uit te leggen wat er redelijk is aan gelovig zijn, zonder retorische trucs of evangeliserende foefjes. (p. 12)

Dat kun je wel zeggen, maar dat betekent nog niet dat het ook zo is. In de praktijk blijken ze zich van een flink aantal retorische trucs te bedienen. Ik zal er een aantal noemen:

1. Het hele boek gaat uit van een gewone gelovige die niemand lastig valt en een atheïst die opdringerig de gelovige probeert te bekeren. Daarmee veronderstellen ze hun conclusie al, namelijk dat de bewijslast bij de atheïst ligt. De vergelijking met een stofzuiger is ook opvallend, aangezien ze zelf juist de vergelijkingen van god met bijvoorbeeld Russels theepot manipulatie van atheïstische kant noemen (p. 90).

2. Ook beklagen de auteurs zich over de vergelijking van religie met een ziekte of afwijking door sommige atheïsten (p. 35). Tegelijkertijd vergelijken zij zelf kinderen die zonder religie opgroeien met “wolfskinderen” (p. 39 e.v.): kinderen die opgroeien zonder taal en zich daardoor het vermogen tot taal niet meer eigen kunnen maken. In een lijstje met zaken die ouders verkeerd kunnen doen staat naast mishandeling en misbruik ook: “Er zijn ouders die hun kinderen de grootste onzin aanleren, zoals de gedachte dat geloven ongezond is” (p. 53/54).

3. Al snel komen we kwalificaties van atheïstische argumenten tegen als “flauwekul” (p. 23) of worden boeken van de nieuwe atheïsten afgedaan als een “vermakelijke bezoeking […] omdat deze schrijvers werkelijk geen karikatuur onaangeroerd laten, en de meest bizarre beweringen zonder blikken of blozen durven te doen” (p. 64/65).

Paas en Peels verwijten sommige atheïsten dus vooringenomen te zijn. Laten we even wat dieper kijken naar hoe ze zelf met de verschillende argumenten voor en tegen omgaan. Het evidentiële probleem van het kwaad wordt bijvoorbeeld wel heel makkelijk weggewuifd:

Misschien is het bestaan van God onwaarschijnlijk puur en alleen op basis van het bestaan van het kwaad. Maar misschien is het helemaal niet onwaarschijnlijk als we andere dingen meerekenen die we weten of denken te weten, zoals de geordende kosmos, het ontstaan van het heelal uit niets, persoonlijke ervaringen van God, enzovoort. (p. 212)

Maar zodra we toekomen aan die godsbewijzen, blijkt dat we die niet gaan afwegen met de argumenten tegen het bestaan van god. Nee, het hoofdstuk begint met de constatering:

De argumenten tegen Gods bestaan zijn niet zo sterk, wat atheïsme tot een intellectueel slecht onderbouwde positie maakt (hoofdstuk 3). (p. 278)

Om vervolgens vanaf nul te beginnen met de argumenten voor:

De argumenten van dit hoofdstuk lijken meer op een gevlochten touw dan op een serie losse strengen. Ze moeten samen gezien worden. Zelfs als ze afzonderlijk niet zo sterk zijn, vormen ze samen een goed case voor Gods bestaan. (p. 281/282)

Dat is niet dezelfde manier waarop de argumenten tegen werden behandeld. Die werden één voor één op de pijnbank gelegd, en alleen 100% onontkoombaarheid was goed genoeg, zie hun behandeling van het evidentiële probleem van het kwaad. Daarmee kun je je afvragen of hun boek niet lijdt aan dezelfde vooringenomenheid waar ze hun tegenstanders van betichten.

Tja…

Uiteindelijk is het boek uitermate geschikt als laagdrempelige introductie in de huidige stand van zaken in de godsdienstfilosofie. Bovendien zorgt de originele lijn van het betoog ervoor dat het ook interessant is voor kenners van het genre. Toch zijn er een aantal forse problemen die het doel van de auteurs zelf onderuit dreigen te halen. Dat de auteurs een specifiek eigen standpunt hebben is natuurlijk geen enkel probleem. Maar als ze zich wilden richten op ongelovigen, dan hadden ze het boek niet moeten schrijven vanuit de gelovige, hadden ze geen al te doorzichtige retorische trucs moeten gebruiken (zeker niet gezien de belofte ze achterwege te laten) en hadden ze een eerlijke vergelijking moeten maken. Uiteindelijk is het boek nu namelijk wel degelijk polemisch en apologetisch.

Bram van Dijk is GG-reageerder, ooit-gelovige en econometrist.