Gevangen in een grimmige grijze wereld

Gevangen in een grimmige, grijze wereld. Hoe kom je eruit? Deze week recenseert cultuurtheoloog Frank Bosman de game ‘Limbo’.

LIMBO

Limbo is een minimalistisch en duister spel dat op subtiele wijze speelt met de gevoelens van de speler. Gevangen in het voorgeborchte is de speler wanhopig op zoek, maar hij weet zelf niet waarnaar. Dat precies is het voorgeborchte, eeuwig zoeken zonder zin.

Limbo is het geesteskind van de Deense independent developer Play Dead (2010). Het spel is feitelijk een ouderwetse, degelijk side-scroller met puzzels die op basis van physics moeten worden opgelost. Maar Limbo is meer, veel meer. Het kruipt, zoals het gezegde luidt, onder je huid, speelt met je gedachten en manipuleert je gevoelens. Limbo is dan ook geïnspireerd op de filmstijl van het Duits Expressionisme (Berlijn, interbellum), en op het filmgenre van de zogenaamde film noir (Basic Instinct, Seven en Tarantino’s Sim City). Je hebt als speler/kijker eigenlijk niet precies door waar je naar aan het kijken bent. Hierdoor krijg je al snel het idee dat de film of het spel jou manipuleert in plaats van dat jij de baas bent.

Intuïtief

Limbo bevat geen narrative, geen cut scenes, geen tutorial en geen dialogen. De speler wordt door het spel direct in het diepe gegooid. Gelukkig zijn de toetsen zo intuïtief dat je hier geen last van hebt, maar het draagt wel uitstekend bij aan de overheersende diepsombere sfeer van het spel dat exclusief bestaat uit zwart-wit en vooral heel veel tinten grijs. Ik heb letterlijk geen kleur gezien in het spel.

Melancholisch universum

In dit melancholische universum moet de speler…. Ja, wat eigenlijk? Je hebt geen idee, dus loop je maar naar rechts zoals dat in side-scrollers hoort. Je wordt geconfronteerd met honderd-en-een verschillende manieren om dood te gaan: bereklemmen, tandwielen, elektriciteit, de engste spin in de moderne film- en gamegeschiedenis, onbestemde kinderen (?) die pijltjes op je schieten, planten die je brein infecteren waardoor je maar één kant op kunt lopen, enzovoorts. De decors van je zwerftochten worden gevormd door wouden, fabrieken en grotten. De puzzels kun je oplossen met physics, dat wil zeggen het schuiven met blokken, trekken aan hendels, ompolen van de zwaartekracht en vooral een goede timing. Het enige dat je vrij zeker weet is dat je een kind bent, een zwart silhouet met twee knipperende stipjes als ogen.

De dodenrivier

Bijna direct aan het begin van het spel steekt de speler een rivier in het bos over in een zelfvarend schip zonder zeil. De suggestie van het oversteken van de Griekse dodenrivier de Styx dringt zich duidelijk op. Alleen ontbreekt Charon, want in het Limbo-universum zou zelfs een dode veerman te menselijk en vertrouwd zijn. De rillingen lopen al snel over je rug daarna. Je ziet overal om je heen de andere lijken van kinderen, geplet, opgehangen, opgegeten, gewoon overleden en omcirkeld door zoemende vliegen.

Limbo

Limbo is geen onbekend begrip in de wereld van games en films. De eerst level van de game Dante’s Inferno had dezelfde titel, op zijn beurt geïnspireerd door het gelijknamige eerste deel (Inferno) van Dante’s ‘Goddelijke Komedie’. In de roman ‘Harry Potter en de Relieken des Doods’ (deel zeven van de serie) komt de titelheld ook in een soort ‘limbo’ terecht (vormgegeven als een treinstation) waar zijn leermeester Perkamentus hem de keuze voorlegt daar te blijven of terug te keren naar het dodelijke gevecht met Lord Voldemort. Potter kiest het tweede en redt daarmee de wereld. En in de film Inception wordt de naam ‘limbus’ gegeven aan een bijzonder diepe vorm van het onderbewuste waar een ziel voor eeuwig in opgesloten kan zijn.

Limbus

De naam van het spel is afgeleid van het Latijnse woord ‘limbus’ (dat betekent ‘grens’) en staat voor wat wij in het Nederlands het ‘voorgeborchte’ noemen. Het voorgeborchte is een katholiek construct uit de Middeleeuwen om een serieus theologisch probleem op te lossen. Binnen de christelijke traditie is de doop het exclusieve toegangskaartje voor de hemel. Op basis van vooral teksten van Paulus constateerden de theologen dat wie niet gedoopt is, gewoonweg niet in de hemel kan komen. Maar dat geeft twee problemen. Wat te doen met de ‘heiligen van het Oude Testament’, die wel door God waren uitverkoren, maar die niet gedoopt konden worden simpelweg omdat Christus nog niet op aarde was gekomen?

‘Limbus patrum’

Deze prechristelijke heiligen kwamen, aldus de theologische noodoplossing, in de zogenaamde ‘limbus patrum’ (‘het voorgeborchte van de vaderen’), een staat tussen aarde en hemel in, waar zij pas uit werden bevrijd door Christus. Volgens één van de frases uit de geloofsbelijdenis is Christus tussen zijn dood en verrijzenis ‘nedergedaald ter helle’, dat traditioneel wordt begrepen als het leeghalen van de ‘limbus patrem’. Bijbelteksten voor deze theologische theorie zijn: Lc 16,22 (over Lazarus die aan Abrahams boezem ligt), Lc 23,43 (als Jezus de ‘goede moordenaar’ garandeert nog deze dag in het paradijs te zullen aanlanden) en Joh. 20,17 (waarin Jezus zegt: ‘Ik ben nog niet opgestegen tot de vader’).

Ongedoopte kinderen

Het tweede probleem was nijpender. Wat te doen met de ongedoopte, veel te vroeg overleden kinderen? Als je het doopsel als exclusieve toegangskaart voor de hemel wilt handhaven, kun je niet anders dat deze ongedoopte kinderen tot de hel veroordelen. Pastoraal en theologisch gezien is dat natuurlijk ondenkbaar. Weliswaar zijn deze kinderen niet vrijgemaakt van de erfzonde, maar ze hebben ook niet de gelegenheid gehad daar iets aan te (laten) doen noch hebben ze de tijd gekregen om zelf zonden te begaan.

‘Limbus puerorum’

Voor deze speciale categorie van ongedoopte kinderen werd de ‘limbus infantium’ of ‘limbus pueorum’ geconstrueerd, een plek ergens tussen hemel en aarde waar de zielen van deze onnozele kinderen konden verblijven. Onder andere de theoloog Thomas Aquinas maakte zich sterk voor deze pastoraal-theologische oplossing. Deze kinderen beleven niet de bovennatuurlijke gelukzaligheid van de aanschouwing Gods, aldus de theoloog, maar leven wel in een permanente status van natuurlijk geluk.

Geen magie

In moderne tijden laten theologen als Jozef Ratzinger (tegenwoordig bekend als paus Benedictus XVI), de Internationale Theologencommissie en de Cathechismus van de Katholieke kerk zich in bedekte termen uit over het lot van ongedoopte kinderen: God heeft de genade (om verlost te worden en in de hemel te komen) verbonden aan het sacrament van de doop, maar die genade is niet daartoe beperkt. Met andere woorden: God vindt wel een oplossing voor ons maar al te menselijke probleem. Bovendien voorkomt een dergelijke brede visie op de doop ook dat sacramenten als een soort magisch automatisme worden beschouwd. Het gaat om genade, en dat is toch vooral Gods business.

Tussen leven en dood

De entourage van het spel ‘Limbo’ is ongetwijfeld die van de limbus pueorum. De naamloze hoofdpersoon is een klein kind dat aan het begin van het spel ontwaakt, zoals in films en games overledenen vaak lijken te ontwaken in het hiernamaals. Niet voor niets werden Dood en Slaap als twee gezusters beschouwd in de Griekse mythologie. De grijze eenzaamheid van het spel doet inderdaad veel denken aan de grauwheid van een tussenwereld, een plek tussen hemel en aarde, een situatie noch van slapen noch van waken. Bovendien zie je in het spel – behalve een spin en een paar vliegen, alleen kinderen – al dan niet levend.

‘Trail-and-death’

Het spel Limbo maakt gebruik van het principe dat door de makers ‘trial-and-death’ wordt genoemd (in plaats van het bekende ‘trail-and-error’). Het spel maakt er een sport van het naamloze kind zovaak mogelijk op de meest afgrijselijke manieren te laten sterven. Veel puzzels kunnen ook niet worden opgelost zonder één of meerdere keren dood te gaan. Dit ‘verplicht’ sterven draagt bij aan de grimmige sfeer die het spel uitademt. Je sterft ontelbare keren in het spel, maar je gaat nooit echt dood, zoals het leven in de limbus noch sterven noch leven is. Het einde van het spel, dat ik hier niet verklap, maakt dit gevoel nog eens extra duidelijk. De ziel is voor eeuwig gevangen in een zinloos bestaan van angst en eindeloze herhaling.

Een spel voor een regenachtige herfstavond.

Frank G. Bosman is cultuurtheoloog en verbonden aan de Tilburg School of Theology. Zie zijn weblog Goedgezelschap.eu.